"Επείγει ο αναπτυξιακός σχεδιασμός"
Της Ανδρούλας Ταραμουντά
Το οικονομικό μοντέλο της χώρας έχει αποτύχει και πρέπει να αλλάξει. Η άποψη ανήκει σε ένα νέο επιστήμονα και πολιτικοποιημένο πρόσωπο, τον Γιάννη Παναγιώτου, Πρόεδρο της ΝΕΔΗΚ, που χρακτηρίζει λανθασμένη την πολιτική λιτότητας που εφαρμόζεται στην Κύπρο και στην Ευρώπη. Τονίζει την αναγκαιότητα για ολοκληρωμένο αναπτυξιακό σχεδιασμό και στροφή της χώρας μας στην ποιότητα και στις υπηρεσίες. Υπογραμμίζει δε ότι οι νέοι τομείς ανάπτυξης της κυπριακής οικονομίας πρέπει να βασίζονται στην ποιότητα και στην καινοτομία, ενώ πρέπει να χαρακτηρίζονται από υψηλή προστιθέμενη αξία.
-Πιστεύετε ότι η ακολουθούμενη οικονομική πολιτική μπορεί να μας βγάλει από την κρίση και να οδηγήσει την Κύπρο στην ανάκαμψη;
-Στην Κύπρο και στην Ευρώπη εφαρμόζεται η λανθασμένη πολιτική του νεοφιλελευθερισμού και της λιτότητας. Αυτή η πολιτική βασίζεται στον περιορισμό του ρόλου του κράτους, στη μείωση των μισθών, στη μείωση των κοινωνικών δαπανών, στις εκποιήσεις και στις ιδιωτικοποιήσεις. Στην πράξη, εξυπηρετεί τους ισχυρούς σε βάρος των αδυνάτων, τόσο σε κρατικό όσο και σε ατομικό επίπεδο, αφού θέλει να μετατρέψει ένα μεγάλο μέρος της Ευρώπης σε φτηνό εργατικό δυναμικό, με χαμηλή ποιότητα ζωής και με χαμηλές απαιτήσεις. Ειδικότερα για την Κύπρο, αυτή η λανθασμένη προσέγγιση προεκτείνεται στην ψευδαίσθηση της επαναφοράς στην κατάσταση που επικρατούσε πριν από την κρίση, ενώ δεν υπάρχει κανενός είδους σχεδιασμός για το νέο αναπτυξιακό μοντέλο της χώρας μας. Εναλλακτικά, η Κύπρος πρέπει να κινηθεί σε δύο άξονες: Στο εξωτερικό να συνεργαστεί με εκείνους που θέλουν την απαλλαγή της Ευρώπης από την πολιτική της λιτότητας και στο εσωτερικό να διαμορφώσει ένα ολοκληρωμένο αναπτυξιακό σχεδιασμό που να καθορίζει τους νέους παραγωγικούς τομείς της κυπριακής οικονομίας.
-Τι ακριβώς εννοείτε όταν αναφέρεστε στην ανάγκη για διαμόρφωση ολοκληρωμένου αναπτυξιακού σχεδιασμού;
-Το οικονομικό μοντέλο της Κύπρου έχει αποτύχει και πρέπει να αλλάξει, αφού σήμερα δεν παράγουμε και δεν πουλάμε τίποτα που να είναι διεθνώς ανταγωνιστικό. Αυτή η αλλαγή δεν μπορεί να γίνει στα τυφλά και στο περίπου, αλλά πρέπει να σχεδιαστεί προσεκτικά με επίκεντρο το δημόσιο συμφέρον. Για τον αποτελεσματικό σχεδιασμό είναι απαραίτητες οι συνέργιες μεταξύ του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα, με τη συμμετοχή της κοινωνίας και των πολιτών. Οι νέοι τομείς ανάπτυξης της κυπριακής οικονομίας πρέπει να βασίζονται στην ποιότητα και στην καινοτομία, ενώ πρέπει να χαρακτηρίζονται από υψηλή προστιθέμενη αξία. Αφού δεν μπορούμε να είμαστε οι πιο φτηνοί, πρέπει να είμαστε οι πιο ποιοτικοί. Τέτοιοι τομείς είναι π.χ. οι υπηρεσίες υγείας, η τριτοβάθμια εκπαίδευση, τα προϊόντα προσωπικής φροντίδας, οι εξειδικευμένες συμβουλευτικές υπηρεσίες και ο ποιοτικός τουρισμός. Το ολοκληρωμένο αναπτυξιακό σχέδιο πρέπει να καθορίζει με σαφήνεια αυτούς τους τομείς και να προσδιορίζει μέσα από ένα οδικό χάρτη τα κατάλληλα βήματα για τις απαραίτητες θεσμικές αλλαγές, για την περαιτέρω ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού και για την άντληση αναπτυξιακών κονδυλίων.
-Κάποιοι υποστηρίζουν ότι είναι η αγορά που θα καθορίσει τους τομείς της οικονομίας που θα αναπτυχθούν, και όχι το κράτος.
-Εάν δεν αναλάβει το κράτος την πρωτοβουλία διαμόρφωσης αναπτυξιακού σχεδιασμού, τότε η μόνη ανάπτυξη που θα δούμε θα είναι οι franchise καφετέριες και τα fruit yogurt, αφού όταν δεν υπάρχει κατεύθυνση, όλοι αναζητούν τις εύκολες και γρήγορες λύσεις.
-Μπορείτε να αναφέρετε μερικά συγκεκριμένα παραδείγματα;
-Για παράδειγμα, στον τομέα των υπηρεσιών υγείας, η Κύπρος μπορεί να καταστεί ποιοτικός προορισμός ασθενών που χρειάζονται φυσιοθεραπευτική αποκατάσταση ή μακροχρόνια νοσηλεία, με επίκεντρο νοσηλευτές και φυσιοθεραπευτές πολύ υψηλού επιπέδου. Στον τομέα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης η Κύπρος μπορεί να καταστεί περιφερειακό και διεθνές εκπαιδευτικό κέντρο, προσελκύοντας ξένους φοιτητές στους οποίους να προσφέρει ένα ελκυστικό πακέτο σπουδών και εποχιακής εργασίας, το οποίο να είναι συνδεδεμένο με τον τουριστικό τομέα. Αναφέρω χαρακτηριστικά ότι ένας ξένος φοιτητής μπορεί να αφήνει στην Κύπρο περίπου τριάντα χιλιάδες ευρώ το χρόνο, ενώ το κόστος νοσηλείας σε ένα κέντρο ιατρικής αποκατάστασης είναι περίπου πεντακόσια ευρώ την ημέρα. Για να στραφεί όμως η οικονομία μας προς αυτές τις κατευθύνσεις που προϋποθέτουν μεθοδικότητα και σοβαρότητα, χρειάζεται ολοκληρωμένος αναπτυξιακός σχεδιασμός, αλλιώς θα έχουμε τα φαινόμενα της αρπακτής των προηγούμενων δεκαετιών.
-Όμως αυτή τη στιγμή δεν υπάρχουν πόροι για αυτές τις επενδύσεις.
-Δεν χρειαζόμαστε πόρους. Χρειαζόμαστε συγκεκριμένο σχέδιο και συγκεκριμένους στόχους. Εξάλλου, αυτές οι επενδύσεις έχουν ήδη γίνει αλλά παραμένουν αναξιοποίητες, με επίκεντρο το μορφωμένο ανθρώπινο δυναμικό και τις σημαντικές υποδομές της χώρας μας. Για παράδειγμα, στην Κύπρο διαθέτουμε νοσηλευτική σχολή εδώ και σχεδόν εβδομήντα χρόνια, ενώ σήμερα έχουμε τμήματα νοσηλευτικής σε δημόσια και ιδιωτικά πανεπιστήμια, καθώς και τμήματα φυσιοθεραπείας, που παράγουν επαγγελματίες υψηλού επιπέδου. Αυτό το υψηλό επίπεδο μπορούμε να το κάνουμε ακόμη καλύτερο και να θέσουμε έναν εφικτό και φιλόδοξο στόχο: Να έχουμε τους καλύτερους νοσηλευτές και τους καλύτερους φυσιοθεραπευτές στον κόσμο. Στην ξενοδοχειακή βιομηχανία έχουν γίνει τεράστιες επενδύσεις σε υποδομές αλλά μηδενικές επενδύσεις στην εκπαίδευση του προσωπικού που αποτελεί το σημαντικότερο κομμάτι του τουριστικού προϊόντος μας. Υπάρχουν διαθέσιμοι ευρωπαϊκοί πόροι για την ανάπτυξη αυτού του προσωπικού οι οποίοι μπορούν να αξιοποιηθούν για να αναβαθμιστούν σημαντικά οι υπηρεσίες που προσφέρουμε. Στον τομέα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης διαθέτουμε ήδη δημόσια και ιδιωτικά πανεπιστήμια, παραρτήματα ξένων πανεπιστημίων και ιδιωτικά κολλέγια. Δυστυχώς, αυτή τη στιγμή έχουμε λιγότερους από δέκα χιλιάδες ξένους φοιτητές, ενώ οι ξένοι φοιτητές που κινούνται διεθνώς από μια χώρα σε άλλη ανά ακαδημαϊκό έτος είναι περισσότεροι από τέσσερα εκατομμύρια. Εάν καταφέρουμε να προσελκύσουμε το 1% αυτών των φοιτητών, τότε θα έχουμε ετήσια εισροή πέραν του ενός δισεκατομμυρίου ευρώ και δημιουργία ποιοτικών θέσεων εργασίας σε πολλούς τομείς της οικονομίας.
-Ωστόσο, υπάρχει η θέση ότι για να βγούμε από την κρίση προτεραιότητα είναι η κατά γράμμα εφαρμογή των υποχρεώσεων που περιλαμβάνονται στο Μνημόνιο.
-Κατ΄ ακρίβειαν, η διαμόρφωση ολοκληρωμένου αναπτυξιακού σχεδιασμού αποτελεί μνημονιακή υποχρέωση της Κύπρου. Στην σελίδα 31 του αναθεωρημένου Μνημονίου, στην παράγραφο 7.1, αναφέρεται ρητά ότι η Κυβέρνηση πρέπει να διαμορφώσει μια ξεκάθαρη αναπτυξιακή στρατηγική που θα ωθήσει την οικονομία προς την ανάπτυξη. Συγκεκριμένα, η Κυβέρνηση είναι υποχρεωμένη μέχρι το τέλος Σεπτεμβρίου να παρουσιάσει ένα ολοκληρωμένο σχέδιο δράσης για την υλοποίηση της αναπτυξιακής στρατηγικής. Και λογικά ο καθένας μπορεί να αναρωτηθεί: Γιατί ενώ υπάρχει τόσο μεγάλη κυβερνητική βιασύνη για υλοποίηση των μνημονιακών δεσμεύσεων που αφορούν τις εκποιήσεις και τις ιδιωτικοποιήσεις, υπάρχει ταυτόχρονα τόσο μεγάλη αδιαφορία για τις μνημονιακές δεσμεύσεις που αφορούν την ανάπτυξη;
-Η έκθεση του Συμβουλίου Εθνικής Οικονομίας με τίτλο “Κύπρος: Αναπτυξιακή Φιλοσοφία και Προοπτικές” δεν εντάσσεται σε αυτό το πλαίσιο;
-Αυτή η έκθεση είναι ένα σημαντικό κείμενο οικονομικής πολιτικής αλλά απέχει πάρα πολύ από το να είναι ένα ολοκληρωμένο αναπτυξιακό σχέδιο. Περιλαμβάνει σωστές επισημάνσεις και εισηγήσεις σε σχέση με την ανάγκη ενίσχυσης των θεσμών και εφαρμογής των νόμων, αλλά αυτά δεν είναι αρκετά. Χρειαζόμαστε επειγόντως συγκεκριμένες προτάσεις, συγκεκριμένα βήματα και συγκεκριμένο σχέδιο.
-Πολλές ελπίδες εναποθέτονται στην αξιοποίηση του φυσικού αερίου. Τι νομίζετε για αυτό;
-Εάν δεν αλλάξει ο τρόπος με τον οποίο γίνεται η διαχείριση της εξουσίας σε όλους τους τομείς, τόσο στο κράτος όσο και στον ιδιωτικό τομέα, το φυσικό αέριο θα κατασπαταληθεί, όπως κατασπαταλούν οι κληρονόμοι τις μεγάλες περιουσίες των προγόνων τους. Όλες οι διαδικασίες που αφορούν το φυσικό αέριο πρέπει να είναι πλήρως διαφανείς ώστε να αποφευχθούν οι κακές εμπειρίες του παρελθόντος, και τα όποια έσοδα πρέπει να αξιοποιηθούν αποκλειστικά αναπτυξιακά, στα πλαίσια ενός ολοκληρωμένου αναπτυξιακού σχεδιασμού.
Της Ανδρούλας Ταραμουντά
Το οικονομικό μοντέλο της χώρας έχει αποτύχει και πρέπει να αλλάξει. Η άποψη ανήκει σε ένα νέο επιστήμονα και πολιτικοποιημένο πρόσωπο, τον Γιάννη Παναγιώτου, Πρόεδρο της ΝΕΔΗΚ, που χρακτηρίζει λανθασμένη την πολιτική λιτότητας που εφαρμόζεται στην Κύπρο και στην Ευρώπη. Τονίζει την αναγκαιότητα για ολοκληρωμένο αναπτυξιακό σχεδιασμό και στροφή της χώρας μας στην ποιότητα και στις υπηρεσίες. Υπογραμμίζει δε ότι οι νέοι τομείς ανάπτυξης της κυπριακής οικονομίας πρέπει να βασίζονται στην ποιότητα και στην καινοτομία, ενώ πρέπει να χαρακτηρίζονται από υψηλή προστιθέμενη αξία.
-Πιστεύετε ότι η ακολουθούμενη οικονομική πολιτική μπορεί να μας βγάλει από την κρίση και να οδηγήσει την Κύπρο στην ανάκαμψη;
-Στην Κύπρο και στην Ευρώπη εφαρμόζεται η λανθασμένη πολιτική του νεοφιλελευθερισμού και της λιτότητας. Αυτή η πολιτική βασίζεται στον περιορισμό του ρόλου του κράτους, στη μείωση των μισθών, στη μείωση των κοινωνικών δαπανών, στις εκποιήσεις και στις ιδιωτικοποιήσεις. Στην πράξη, εξυπηρετεί τους ισχυρούς σε βάρος των αδυνάτων, τόσο σε κρατικό όσο και σε ατομικό επίπεδο, αφού θέλει να μετατρέψει ένα μεγάλο μέρος της Ευρώπης σε φτηνό εργατικό δυναμικό, με χαμηλή ποιότητα ζωής και με χαμηλές απαιτήσεις. Ειδικότερα για την Κύπρο, αυτή η λανθασμένη προσέγγιση προεκτείνεται στην ψευδαίσθηση της επαναφοράς στην κατάσταση που επικρατούσε πριν από την κρίση, ενώ δεν υπάρχει κανενός είδους σχεδιασμός για το νέο αναπτυξιακό μοντέλο της χώρας μας. Εναλλακτικά, η Κύπρος πρέπει να κινηθεί σε δύο άξονες: Στο εξωτερικό να συνεργαστεί με εκείνους που θέλουν την απαλλαγή της Ευρώπης από την πολιτική της λιτότητας και στο εσωτερικό να διαμορφώσει ένα ολοκληρωμένο αναπτυξιακό σχεδιασμό που να καθορίζει τους νέους παραγωγικούς τομείς της κυπριακής οικονομίας.
-Το οικονομικό μοντέλο της Κύπρου έχει αποτύχει και πρέπει να αλλάξει, αφού σήμερα δεν παράγουμε και δεν πουλάμε τίποτα που να είναι διεθνώς ανταγωνιστικό. Αυτή η αλλαγή δεν μπορεί να γίνει στα τυφλά και στο περίπου, αλλά πρέπει να σχεδιαστεί προσεκτικά με επίκεντρο το δημόσιο συμφέρον. Για τον αποτελεσματικό σχεδιασμό είναι απαραίτητες οι συνέργιες μεταξύ του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα, με τη συμμετοχή της κοινωνίας και των πολιτών. Οι νέοι τομείς ανάπτυξης της κυπριακής οικονομίας πρέπει να βασίζονται στην ποιότητα και στην καινοτομία, ενώ πρέπει να χαρακτηρίζονται από υψηλή προστιθέμενη αξία. Αφού δεν μπορούμε να είμαστε οι πιο φτηνοί, πρέπει να είμαστε οι πιο ποιοτικοί. Τέτοιοι τομείς είναι π.χ. οι υπηρεσίες υγείας, η τριτοβάθμια εκπαίδευση, τα προϊόντα προσωπικής φροντίδας, οι εξειδικευμένες συμβουλευτικές υπηρεσίες και ο ποιοτικός τουρισμός. Το ολοκληρωμένο αναπτυξιακό σχέδιο πρέπει να καθορίζει με σαφήνεια αυτούς τους τομείς και να προσδιορίζει μέσα από ένα οδικό χάρτη τα κατάλληλα βήματα για τις απαραίτητες θεσμικές αλλαγές, για την περαιτέρω ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού και για την άντληση αναπτυξιακών κονδυλίων.
-Κάποιοι υποστηρίζουν ότι είναι η αγορά που θα καθορίσει τους τομείς της οικονομίας που θα αναπτυχθούν, και όχι το κράτος.
-Εάν δεν αναλάβει το κράτος την πρωτοβουλία διαμόρφωσης αναπτυξιακού σχεδιασμού, τότε η μόνη ανάπτυξη που θα δούμε θα είναι οι franchise καφετέριες και τα fruit yogurt, αφού όταν δεν υπάρχει κατεύθυνση, όλοι αναζητούν τις εύκολες και γρήγορες λύσεις.
-Μπορείτε να αναφέρετε μερικά συγκεκριμένα παραδείγματα;
-Για παράδειγμα, στον τομέα των υπηρεσιών υγείας, η Κύπρος μπορεί να καταστεί ποιοτικός προορισμός ασθενών που χρειάζονται φυσιοθεραπευτική αποκατάσταση ή μακροχρόνια νοσηλεία, με επίκεντρο νοσηλευτές και φυσιοθεραπευτές πολύ υψηλού επιπέδου. Στον τομέα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης η Κύπρος μπορεί να καταστεί περιφερειακό και διεθνές εκπαιδευτικό κέντρο, προσελκύοντας ξένους φοιτητές στους οποίους να προσφέρει ένα ελκυστικό πακέτο σπουδών και εποχιακής εργασίας, το οποίο να είναι συνδεδεμένο με τον τουριστικό τομέα. Αναφέρω χαρακτηριστικά ότι ένας ξένος φοιτητής μπορεί να αφήνει στην Κύπρο περίπου τριάντα χιλιάδες ευρώ το χρόνο, ενώ το κόστος νοσηλείας σε ένα κέντρο ιατρικής αποκατάστασης είναι περίπου πεντακόσια ευρώ την ημέρα. Για να στραφεί όμως η οικονομία μας προς αυτές τις κατευθύνσεις που προϋποθέτουν μεθοδικότητα και σοβαρότητα, χρειάζεται ολοκληρωμένος αναπτυξιακός σχεδιασμός, αλλιώς θα έχουμε τα φαινόμενα της αρπακτής των προηγούμενων δεκαετιών.
-Όμως αυτή τη στιγμή δεν υπάρχουν πόροι για αυτές τις επενδύσεις.
-Δεν χρειαζόμαστε πόρους. Χρειαζόμαστε συγκεκριμένο σχέδιο και συγκεκριμένους στόχους. Εξάλλου, αυτές οι επενδύσεις έχουν ήδη γίνει αλλά παραμένουν αναξιοποίητες, με επίκεντρο το μορφωμένο ανθρώπινο δυναμικό και τις σημαντικές υποδομές της χώρας μας. Για παράδειγμα, στην Κύπρο διαθέτουμε νοσηλευτική σχολή εδώ και σχεδόν εβδομήντα χρόνια, ενώ σήμερα έχουμε τμήματα νοσηλευτικής σε δημόσια και ιδιωτικά πανεπιστήμια, καθώς και τμήματα φυσιοθεραπείας, που παράγουν επαγγελματίες υψηλού επιπέδου. Αυτό το υψηλό επίπεδο μπορούμε να το κάνουμε ακόμη καλύτερο και να θέσουμε έναν εφικτό και φιλόδοξο στόχο: Να έχουμε τους καλύτερους νοσηλευτές και τους καλύτερους φυσιοθεραπευτές στον κόσμο. Στην ξενοδοχειακή βιομηχανία έχουν γίνει τεράστιες επενδύσεις σε υποδομές αλλά μηδενικές επενδύσεις στην εκπαίδευση του προσωπικού που αποτελεί το σημαντικότερο κομμάτι του τουριστικού προϊόντος μας. Υπάρχουν διαθέσιμοι ευρωπαϊκοί πόροι για την ανάπτυξη αυτού του προσωπικού οι οποίοι μπορούν να αξιοποιηθούν για να αναβαθμιστούν σημαντικά οι υπηρεσίες που προσφέρουμε. Στον τομέα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης διαθέτουμε ήδη δημόσια και ιδιωτικά πανεπιστήμια, παραρτήματα ξένων πανεπιστημίων και ιδιωτικά κολλέγια. Δυστυχώς, αυτή τη στιγμή έχουμε λιγότερους από δέκα χιλιάδες ξένους φοιτητές, ενώ οι ξένοι φοιτητές που κινούνται διεθνώς από μια χώρα σε άλλη ανά ακαδημαϊκό έτος είναι περισσότεροι από τέσσερα εκατομμύρια. Εάν καταφέρουμε να προσελκύσουμε το 1% αυτών των φοιτητών, τότε θα έχουμε ετήσια εισροή πέραν του ενός δισεκατομμυρίου ευρώ και δημιουργία ποιοτικών θέσεων εργασίας σε πολλούς τομείς της οικονομίας.
-Ωστόσο, υπάρχει η θέση ότι για να βγούμε από την κρίση προτεραιότητα είναι η κατά γράμμα εφαρμογή των υποχρεώσεων που περιλαμβάνονται στο Μνημόνιο.
-Κατ΄ ακρίβειαν, η διαμόρφωση ολοκληρωμένου αναπτυξιακού σχεδιασμού αποτελεί μνημονιακή υποχρέωση της Κύπρου. Στην σελίδα 31 του αναθεωρημένου Μνημονίου, στην παράγραφο 7.1, αναφέρεται ρητά ότι η Κυβέρνηση πρέπει να διαμορφώσει μια ξεκάθαρη αναπτυξιακή στρατηγική που θα ωθήσει την οικονομία προς την ανάπτυξη. Συγκεκριμένα, η Κυβέρνηση είναι υποχρεωμένη μέχρι το τέλος Σεπτεμβρίου να παρουσιάσει ένα ολοκληρωμένο σχέδιο δράσης για την υλοποίηση της αναπτυξιακής στρατηγικής. Και λογικά ο καθένας μπορεί να αναρωτηθεί: Γιατί ενώ υπάρχει τόσο μεγάλη κυβερνητική βιασύνη για υλοποίηση των μνημονιακών δεσμεύσεων που αφορούν τις εκποιήσεις και τις ιδιωτικοποιήσεις, υπάρχει ταυτόχρονα τόσο μεγάλη αδιαφορία για τις μνημονιακές δεσμεύσεις που αφορούν την ανάπτυξη;
-Η έκθεση του Συμβουλίου Εθνικής Οικονομίας με τίτλο “Κύπρος: Αναπτυξιακή Φιλοσοφία και Προοπτικές” δεν εντάσσεται σε αυτό το πλαίσιο;
-Αυτή η έκθεση είναι ένα σημαντικό κείμενο οικονομικής πολιτικής αλλά απέχει πάρα πολύ από το να είναι ένα ολοκληρωμένο αναπτυξιακό σχέδιο. Περιλαμβάνει σωστές επισημάνσεις και εισηγήσεις σε σχέση με την ανάγκη ενίσχυσης των θεσμών και εφαρμογής των νόμων, αλλά αυτά δεν είναι αρκετά. Χρειαζόμαστε επειγόντως συγκεκριμένες προτάσεις, συγκεκριμένα βήματα και συγκεκριμένο σχέδιο.
-Πολλές ελπίδες εναποθέτονται στην αξιοποίηση του φυσικού αερίου. Τι νομίζετε για αυτό;
-Εάν δεν αλλάξει ο τρόπος με τον οποίο γίνεται η διαχείριση της εξουσίας σε όλους τους τομείς, τόσο στο κράτος όσο και στον ιδιωτικό τομέα, το φυσικό αέριο θα κατασπαταληθεί, όπως κατασπαταλούν οι κληρονόμοι τις μεγάλες περιουσίες των προγόνων τους. Όλες οι διαδικασίες που αφορούν το φυσικό αέριο πρέπει να είναι πλήρως διαφανείς ώστε να αποφευχθούν οι κακές εμπειρίες του παρελθόντος, και τα όποια έσοδα πρέπει να αξιοποιηθούν αποκλειστικά αναπτυξιακά, στα πλαίσια ενός ολοκληρωμένου αναπτυξιακού σχεδιασμού.
